تاج‌القراء کرمانیتاجُ الْقُرّاء، محمود بن حمزة بن نصر کرمانی، مفسر، فقیه، قاری و نحوی شافعی مذهب که در نیمۀ دوم سدۀ ۵ و اوایل سدۀ ۶ق می‌زیسته است. چنان‌که در برخی از منابع و نیز در مقدمۀ یکی از آثارش آمده، از دیگر القاب او برهان‌الدین بوده است. [۱]
جنید شیرازی، ابوالقاسم، شدالازار، ج۱، ص۴۰۶، به کوشش محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۸ش.
[۳]
Rieu، Ch، ج۱، ص۶۰، Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum، London، ۱۸۹۴.
حاجی‌خلیفه لقب او را نورالدین نیز آورده است که در منابع دیگر دیده نمی‌شود.۱ - مشخصاتاز تاریخ تولد و حیاتش اطلاع زیادی در دست نیست، تنها گفته‌اند که تا پایان عمر در شهر خود مانده و به جایی سفر نکرده است. استادان وی ناشناخته‌اند، از شاگردانش نیز تنها ابن ابی مریم نحوی، خطیب و عالم شیرازی، را نام برده‌اند. [۷]
ابن فوطی، مجمع الاداب فی معجم الالقاب، ج۳، ص۲۱۶، چاپ محمدالکاظم، تهران ۱۴۱۶.
۲ - تبحر تاجالقراءتبحر تاج القرّاء در علوم قرائت و غریب القرآن و متشابه القرآن بوده و در این زمینه آثار مشهوری نگاشته است. ابن جزری وی را امام کبیر، ثقه و دارای مرتبت بلند خوانده و یاقوت حموی او را اعجوبه‌ای در استنباط و دقت فهم دانسته است. تاج القرّاء معتقد بود که ترتیب کنونی سوره‌های قرآنی، آسمانی بوده و در لوح محفوظ نیز بدین‌گونه است. ۳ - پیرو مکتب ابن مهراناز آن‌جا که در روزگار تاج‌القراء مکتب ابن مهران نیشابوری در علم قرائت پیروانی در کرمان داشته، و با توجه به این‌که تاج‌القراء خود کتاب ابن مهران را شرح کرده است، می‌توان از وابستگی او به این مکتب سخن گفت. ۴ - فتوای قتل ایرانشاهتاجالقراء از علمایی است که به ارتداد و قتل ایرانشاه، از ملوک قراختایی کرمان، فتوا دادند. [۱۴]
منشی‌کرمانی، ناصرالدین، سمط العلی، ج۱، ص۱۷، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۶۲ش.
این خود از یک سو نشانی بر تاریخ تقریبی دوران زندگانی اوست؛ چرا که ناگزیر پیش از قتل ایرانشاه (۴۹۵ق/۱۱۰۲م)، عالمی مشهور و با نفوذ بوده است. از دیگر سو، به نظر می‌رسد که شهرت فتوای او به همراه جمعی از علما در ارتداد ایرانشاه، برخی از متأخران را متقاعد کرده باشد که وی فقیه و قاضی نیز بوده است، [۱۵]
حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبداﷲ، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۹۷.
[۱۶]
وزیری، احمدعلی، تاریخ کرمان، ج۱، ص۳۶۳، به کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، ۱۳۴۰ش.
حال آنکه لاابالیگری و گستاخی‌های ایرانشاه، علمای اصناف مختلف را بر ضد او شورانده بود و اعلان ارتداد او را نیز توسط تاج‌القراء در کنار دیگر عالمان، لزوماً حکمی فقیهانه نمی‌توان قلمداد کرد. [۱۷]
محمد بن ابراهیم، تاریخ کرمان، ج۱، ص۳۰-۳۱، به کوشش محمد ـ ابراهیم باستانی‌پاریزی، تهران، ۱۳۴۳ش.
دو بیت شعر از او در باب «اسباب منع صرف» نزد تذکره‌نویسان مشهور بوده است، اما قرینۀ دیگری حاکی از شاعری او در دست نیست. گویا کحاله به سبب همین دو بیت، به خطا چنان استنباط کرده که تاج‌القراء در باب «موانع صرف» در علم نحو نیز کتاب نوشته است. ۵ - درگذشتابن جزری گزارش کرده است که تاج‌القراء در حدود سال ۵۰۰ق/ ۱۱۰۷م زنده بوده، و وفات او پس از این تاریخ روی داده است. زرکلی نیز مستقل از منابعی که ارجاع داده، فوت او را در ۵۰۵ق دانسته است. [۲۲]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۱۶۸.
۶ - اساتیددربارۀ استادان او، حتی ابن جزری نیز اظهار بی‌خبری می‌کند. [۲۳]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۱۶۸.
شاید ناشناخته بودن استادان تاج‌القراء، از آن‌روست که در تمام عمر، از کرمان خارج نشده، و به مسافرت و صدور اجازه برای شاگردانی در بلاد مختلف نپرداخته است. در هر حال، خود وی در آغاز لباب التفاسیر یکی از استادان خویش، ابوسهل محمد بن عبدالرحمان بن ابی فضل نیشابوری را نام برده است. [۲۵]
Rieu، Ch، ج۱، ص۶۰، Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum، London، ۱۸۹۴.
۷ - شاگردانحموی، یاقوت به شاگردی نصر بن علی بن محمد، معروف به ابن ابی مریم فَسَوی (= فسایی) نزد او اشاره دارد. [۲۷]
Bankipore.
جنید شیرازی افزون بر فسوی، ابوعبدالله عمر بن ابی نجیب شیرازی را نیز شاگرد وی دانسته است. [۲۸]
جنید شیرازی، ابوالقاسم، شدالازار، ج۱، ص۴۰۲، به کوشش محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۸ش.
[۲۹]
جنید شیرازی، ابوالقاسم، شدالازار، ج۱، ص۴۰۶، به کوشش محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۸ش.
به نظر می‌رسد همین اندازه شناخته شدن تاج‌القراء در میان تذکره‌نویسان غیرایرانی، مرهون نسخه‌های متعدد آثار اوست که در بلاد مختلف پراکنده بوده‌اند.۸ - آثـاراز میان آثار او به این چند نمونه می‌توان اشاره کرد: ۱. خط المصاحف، در حوزه [[قرائت]. ۲. البرهان فی توجیه متشابه القرآن. حاوی بحث از متشابهات قرآنی و فایده و حکمت آنها [۳۲]
طاش‌کوپری‌زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعاده و مصباح السّیاده، ج۲، ص۴۸۲، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
در این کتاب تاج‌القراء کوشیده است با نقل اقوال قدما همراه آراء خویش ذیل هر یک از آیات قرآن کریم، حکمت تکرار برخی مضمون‌ها و الفاظ، و اسباب تفاوت نقل را در مضمون‌های متشابه بررسی کند (نک : سراسر کتاب)، بدون آنکه درصدد تفسیر آنها برآید. [۳۳]
تاج‌القراء، محمود، البرهان، ج۱، ص۱۹-۲۰، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
کمتر کسی در این زمینه تألیف کرده، و همچنان که خود نیز گفته، [۳۴]
تاج‌القراء، محمود، البرهان، ج۱، ص۲۰، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
از این حیث، کار او کم‌نظیر است. [۳۵]
عطا، عبدالقادر احمد، مقدمه بر البرهان، ج۱، ص۱۴، (نک : هم، تاج‌القراء).
وجود نسخه‌های خطی متعدد در عربستان، هندوستان و مصر، نشان از آن دارد که این کتاب در پهنۀ وسیعی از جهان اسلام شناخته بوده، [۳۶]
خدیویه، فهرست، ج۱، ص۱۳۳.
[۳۷]
خدیویه، فهرست، ج۷، ص۳۹۷.
[۳۸]
Bankipore.
[۳۹]
Spies، O، ج۱، ص۱۰۵،» Die Bibliotheken des Hidschas «، ZDMG، ۱۹۳۶، vol XC.
[۴۰]
GAL، S، ج۲، ص۵۲۵.
هرچند در روزگاران بعد از یادها رفته است (برای تعلیلی در این باره، نک [۴۱]
عطا، عبدالقادر احمد، مقدمه بر البرهان، ج۱، ص۱۴، (نک : هم، تاج‌القراء).
)۳. لباب التفاسیر و عجائب التأویل، که تکمله و ادامه کتاب البرهان او محسوب می‌شود نسخه‌هایی از این کتاب در کتابخانه‌های مرعشی قم، ولی‌الدین استانبول، چستربیتی دوبلین و موزه بریتانیا موجود است. [۴۳]
مرعشی، خطی، ج۴، ص۱۱۴.
[۴۴]
دفتر کتبخانۀ ولی‌الدین سلطان بایزید، استانبول، ج۱، ص۱۵، ۱۳۰۴ق.
[۴۵]
Rieu، Ch، ج۱، ص۶۰، Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum، London، ۱۸۹۴.
[۴۶]
Arberry.
این کتاب تفسیری بسیار مختصر است که تنها جنبۀ توضیحی و غیر استدلالی دارد و مدت تألیف آن، ۷ سال بوده است. [۴۷]
مرعشی، خطی، ج۴، ص۱۱۴.
۴. الغرائب و العجائب. که به عجائب القرآن نیز شهره است. در مقدمه این اثر علت تألیف آن، رغبت مردم به غرائب تفسیر قرآن و نیز حدیثی از پیامبر (اَعْرِبُوا القرآنَ وَالْتَمِسُوا غَرائِبَه) ذکر شده است. وی در این کتاب وجوه معروف آیات را که تماماً در لباب التّفسیر آورده تکرار نکرده و فقط به غرائب قرآن پرداخته و پاره‌ای اقوال دور از ذهن و تأویلات بعید نیز در تفسیر حروف مقطّعه و متشابهات قرآنی ذکر کرده که آوردن آنها برای تحذیر و پرهیز دادن از آنگونه آراست. [۴۸]
سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج۴، ص۲۳۱۲۳۲، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
[۴۹]
طاش‌کوپری‌زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعاده و مصباح السّیاده، ج۲، ص۷۷، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۵۰]
طاش‌کوپری‌زاده، احمد بن مصطفی مفتاح السعاده و مصباح السّیاده، ج۲، ص۵۴۵ ـ۵۴۶، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
برای این کتاب در نسخه‌های متعدد، نام‌های دیگر نیز گفته‌اند. [۵۵]
طاش‌کوپری‌زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعادة، ج۱، ص۴۲۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸- ۱۳۲۹ق.
تاج‌القراء این کتاب را در دو جلد، برای پرهیز دادن از اقوال شاذ تفسیری که تکیه بر آنها جایز نیست، نگاشته است؛ از آن‌جا که پیش‌تر، در دو تفسیر مجمل و مفصل خویش متعرض اقوال مشهور شده، در این کتاب از آنها یاد نکرده است. [۵۷]
سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان، ج۱، ص۱۸۶، قاهره، ۱۹۵۱م.
[۵۸]
طاش‌کوپری‌زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعادة، ج۱، ص۴۲۱-۴۲۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸- ۱۳۲۹ق.
[۵۹]
مرکزی، میکروفیلمها، ج۴، ص۴۳.
[۶۰]
شورا، خطی، ج۲، ص۳۲.
با توجه به مشابهت محتوای این اثر و البرهان، شاید بتوان گفت که این دو یک کتاب بوده‌اند. النِظامی که خلاصة اللمع اثر ابن جنّی در نحو است. ۵. الهدایة، شرحی است بر الغایة فی القرائة، نوشتۀ ابن مهران نیشابوری. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران موجود است. [۶۴]
دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات، ج۱، ص۸۰، تهران، ۱۳۴۱ش.
۶. الافاده؛ العنوان؛ الایجاز یا مختصرالایضاح، که خلاصه الایضاح اثر ابوعلی فارسی (متوفی ۳۷۷) است. این سه اثر در نحو است. [۶۶]
حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبداﷲ، کشف الظنون، ج۱، ص۲۱۳.
[۷۰]
ابن جزری، محمد، غایة‌النهایة، ج۲، ص۲۹۱، به کوشش برگشترسر، بیروت، ۱۹۳۳م.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن جزری، محمد، غایة‌النهایة، به کوشش برگشترسر، بیروت، ۱۹۳۳م. (۲) تاج‌القراء، محمود، البرهان، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۳) جنید شیرازی، ابوالقاسم، شدالازار، به کوشش محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۸ش. (۴) حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبداﷲ، کشف الظنون. (۵) خدیویه، فهرست. (۶) دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات، تهران، ۱۳۴۱ش. (۷) دفتر کتبخانۀ ولی‌الدین سلطان بایزید، استانبول، ۱۳۰۴ق. (۸) زرکلی، خیرالدین، الاعلام. (۹) سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان، قاهره، ۱۹۵۱م. (۱۰) سیوطی، جلال‌الدین، بغیة الوعاة، قاهره، ۱۳۲۶ق. (۱۱) شورا، خطی. (۱۲) طاش‌کوپری‌زاده، احمد، مفتاح السعادة، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸- ۱۳۲۹ق. (۱۳) عطا، عبدالقادر احمد، مقدمه بر البرهان (نک : هم، تاج‌القراء). (۱۴) کحاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م. (۱۵) محمد بن ابراهیم، تاریخ کرمان، به کوشش محمد ـ ابراهیم باستانی‌پاریزی، تهران، ۱۳۴۳ش. (۱۶) مرعشی، خطی. (۱۷) مرکزی، میکروفیلمها. (۱۸) منشی‌کرمانی، ناصرالدین، سمط العلی، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۶۲ش. (۱۹) وزیری، احمدعلی، تاریخ کرمان، به کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، ۱۳۴۰ش. (۲۰) حموی، یاقوت، معجم‌الادباء، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۹۳م. (۲۱) ابن جزری، غایه النهایه فی طبقات القرّاء، قاهره (بی تا). (۲۲) ابن فوطی، مجمع الاداب فی معجم الالقاب، چاپ محمدالکاظم، تهران ۱۴۱۶. (۲۳) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش. (۲۴) احمد بن مصطفی طاش‌کوپری‌زاده، مفتاح السعاده و مصباح السّیاده، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. (۲۵) یاقوت حموی، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا). (۲۶) Arberry. (۲۷) Bankipore. (۲۸) GAL، S. (۲۹) Rieu، Ch، Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum، London، ۱۸۹۴. (۳۰) Spies، O،» Die Bibliotheken des Hidschas «، ZDMG، ۱۹۳۶، vol XC؛ ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج االقراء»، شماره۵۶۷۲. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج‌القراء کرمانی»، شماره۳۰۲۴. رده‌های این صفحه : تراجم | علمای اهل سنت | علمای قرن پنجم | فقهای شافعی | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|